Queeriz – Buradayız!
Bize cinselliğin, şehvetin ve hislerin tek biçimi olarak heteroseksüelliği dayattınız. Oğlanlar kızları sever ve kızlar oğlanları. Sizin aşktan anladığınız, dinin buyruklarınca, vücutların üremesiyle kısıtlanmış; bizim cihanımız ise dilekler, hazlar, sevgiler ve yıldızlarla dolu.
Queer nefretini, farklılığa nefreti yaymaya son vermediniz. Bizi yaktınız, kapattınız, avladınız, sürdünüz, gazladınız, ihbar ettiniz, mecnun ilan ettiniz, üzerimize dersler verdiniz, gettolaştırdınız, kobay kıldınız, yadsıdınız ve kanıksadınız, test ettiniz, görmezden geldiniz ve bizlerden nefret ettiniz.
Heteroseksizminiz öfkemizi büyüttü, isyanımızı besledi. Nefretiniz aşklarımızı daha da güzelleştirdi. Bugün ve hiçbir vakit ne sizin cinselliğinizi ne normalliğinizi ne sıkıcılığınızı ne akıl hastalıklarınızı ne de tahakküm besleyen bu erkek hâkim, ırkçı kapitalist sisteminize entegrasyonu istiyoruz. Size entegre olmamız tutkularımızdan vazgeçmemiz demektir.
Bizi bastıranları taklit etmeyeceğiz. Ne imajlarınız ne klişeleriniz ne potansiyel zevkleriniz ne de tüccarlarınız bizi ilgilendiriyor. Aşklarımız ve hislerimiz normalleştirilemez, vücutlarımız pazarlanamaz. Bizleri kapitalinizin içinde pazarlayamazsınız. Bizleri yönetemezsiniz.
QuEErAge” (Çeviren: Leman Sevda Darıcıoğlu)
H. Arda Bülbül*
Kuir, temelinde cinsiyet kimliği, cinsel yönelim, din, lisan, etnisite, renk, sınıf, sakatlık üzere varoluşlara yapılan etiketleme uğraşlarına karşı kimliksizleşme siyaseti olarak ortaya çıkmıştır. Genel bir tarifi olmadığı üzere tabiatı gereği de tanımlanamaz. Münasebetiyle yine inşa etmek üzerine değil var olanı yıkmak ve yerine yeni bir şey koymamak üzerine ağırlaşmaktadır. Lakin kelam konusu teori, pratikte yer bulmaya çalıştığında kendini daima yenileyen gitgide karmaşıklaşarak içinden çıkılmaz bir düğüm haline dönüşen LGBTİ+ tanımlamalar için bir çıkış yolu olmuştur. Sonucunda LGBTİ+, aktivistler tarafından sahiplenilmiş hasebiyle cinsiyet kimliği ve cinsel yönelim mevzularını kapsar hale gelmiştir.
BAŞLARKEN
Söz konusu teorinin toplumdaki karşılığı artık adeta LGBTİ+ kapsayıcı yerler, akışkan kimlikler, LGBTİ+ bireylerin kendi yarattıkları inançlı alanlar ve daha birçok şey için bir tarif haline gelmiştir. Böylece kuir kuramın ortaya çıkışındaki tanımlanamaz ve/veya kimliklendirilemez olgusu toplumsal pratikte ortadan kalkmış ve özünün tersine bireyin kendini kimliklendirmesinde yahut yerlerin tanımlanmasında kolaylık sağlayan bir terim haline dönüşmüştür. Bu dönüşümde yazının girişinde okuduğunuz “queer nation” tarafından yayınlanan manifestonun da yeri büyüktür. Devir itibariyle hakaretten çıkarılıp sahiplenilmeye çalışılırken istemeden kimlik olarak benimsenmesine yer hazırlamıştır. Burada bilhassa dikkat çekilmesi gereken manifestonun başlığında yer alan “we are queer, we are here” (kuiriz, buradayız) söylemi direkt kimlik olarak kuiri üzerine almaktır.
Arkeolojide ise görece yaygınlaşan feminist arkeoloji çalışmalarının akabinde toplumsal cinsiyet arkeolojisi çalışmaları gündeme gelmiştir. Toplumsal cinsiyet çalışmalarının artık neredeyse parçalanamaz bir kesimi haline dönüşmüş olan kuir kuram çalışmaları da beraberinde arkeoloji disiplininin içine dahil olmuştur. Hal böyleyken arkeolojik çalışmalar da üstte bahsi geçen karmaşıklıklar doğrultusunda şekillenmiş ve “kuirleşme” gayreti ile Antik Çağ’a tekrardan bakılmaya çalışılmıştır. Burada arkeoloji disiplinindeki kuirleşme üzerine aşikâr bir kadro temel sorular akla gelmektedir:
1- Kuiri nasıl ele alacağız? Kendi tabiatı halinde mi yoksa toplumsal pratikte yer aldığı üzere mi? Yani kimliksizleşme mi LGBTİ+ siyasetleri üzerinden mi?
2- Tarih kuirleşebilir mi? Yaşanmış bir süreç ve bunun maddi kültür kalıntıları kuirleşebilir mi?
Burada bahsi geçen sorulara çok kolay olmamakla birlikte temel çalışma alanını kuir teori üzerinden değil de arkeoloji disiplini üzerinden götürürsek açıklamalar daha anlaşılır olacaktır.
ANTİK ÇAĞ YAZININA BAKIŞ
Antik Çağ kültürlerinde gerek orta/üst sınıfın maddi kalıntıları olsun gerekse yazılı metinler olsun günümüzden çok da farklı olmayarak epey ayrımcı, fobik ve saldırgan bir içeriktedir. Bilhassa antik metinlerde ekseriyetle Attika’da yaşayan muharrirler tarafından bayanların gereksiz masraf oldukları, erkekleri baştan çıkardıkları ve tehlikeli oldukları sıklıkla yazılmıştır. Köleler hakkında ise bayanlar ve öküzlerle eş oldukları fakat bir vatandaşın bunlara sahip olduğu takdirde aristokrat bir erkek/Atinalı bir vatandaş olabilecekleri üzere telaffuzlarda bulunuluyordu. Bunun yanı sıra mültecilerle ilgili, akıllarının çalışmadığı ve lakin kölelik üzere mesleklerde yer alabileceklerini; Hellence konuşmayan yabancı halklar için ise barbar oldukları, bir kültürlerinin olmadığı fakat eğitilebilecek halde olduklarını; Hellence konuşulan lakin diyalektiği beğenilmeyen halklar için ise ’sesi köpek gibi’ üslubunda benzetmelerle dalga geçilecek telaffuzlarda bulunuluyordu. Bu doğrultuda Antik Çağ muharrirlerinin lisanına günümüz teorileri ile yaklaşılabilir ve lisanlarının kullanım hali politik bir biçimde eleştirilebilir. Lakin bu yalnızca edebi metinlerin eleştirel bir çözümlemesi olur. Zira muharrirler için kendi çağlarında karşı bir telaffuz üretilmemiştir ve yapılan çağdaş çalışmalar yargı dağıtır hale gelirse çalışmanın niteliği anakronizme sürüklenmekten kurtulamaz.
Duvar resmi, Üst Paleolitik Devir, Lascaux Mağarası / Fransa.
CİNSİYETSİZ Mİ? CİNSİYETİ BELİRTİLMEMİŞ Mİ?
Maddi kültüre baktığımızda ise bilhassa toplumsal cinsiyet/kuir çalışmalarında birtakım figürinler ve duvar fotoğraflarındaki figürler için cinsiyetsiz olduğu, kimi figürinlerin bayanı temsil ettiği için “ana tanrıça” olarak yorumlandığı hatta bu figürinlerin anaerkil toplumsal yaşama dair işaretler olduğu yorumları yapılmıştır. Bunun en yaygın örneğini oluşturan Çatalhöyükteki “ana tanrıça” figürinleridir. Yakın vakitte yapılan araştırmalar sonucunda, Çatalhöyük toplumunda yaşayan bireylerin meyyit gömme, iş kısmı üzere günlük pratiklerinin cinsiyete ait farklılık göstermediği, bunun yanı sıra beslenme alışkanlıklarının yaşa dayalı bir çeşitlilik gösterdiği ortaya konmuş ve bu datalarla yaşa dayalı bir hiyerarşinin olabileceği ileri sürülmüştür.
Antik Çağ kelam konusu olduğunda periyodun özneleri artık var olmadıkları için yorumlamalardaki esneklik büyüyebiliyor. Lakin şu var ki Antik Çağdaki cinsiyet algısının -temel ötekileştirmeler haricinde- ayrıntılı bir araştırmasını yapamıyoruz. Örneğin birtakım duvar fotoğraflarında cinsel organ belirtilmediği için -yine kimi figürinlerin de tıpkı sebeple- cinsiyetsiz olduğu ileri sürülmektedir. Burada kimi temel sorular ortaya çıkmaktadır:
Duvar fotoğraflarındaki figürler yahut figürinler tez edildiği üzere cinsiyetsiz ise cinsiyeti muhakkak olan, çağdaşı yapıtlara baktığımızda nasıl bir yorumda bulunabiliriz? Bunlar nitekim cinsiyetsiz miydi yoksa cinsiyeti mi belirtilmedi? Cinsiyet belirtecek uzuv/lar şuurlu bir formda mi işlenmedi? Bu üzere sorulara yanıt vermek ne yazık ki şimdi mümkün gözükmemektedir. Lakin şu anki bilgilerimiz doğrultusunda figürlere cinsiyetsiz demek yerine “cinsiyeti muhakkak edilmemiş” demek daha ayakları yere basan bir yorum olacaktır.
Bunun yanı sıra kuir çalışmalar sırasında bu “cinsiyetsiz” yahut cinsiyeti belirtilmemiş figürinler “non-binary” olarak tanımlanmaya çalışılmıştır. Non-binary tarif olarak bir cinsiyet kategorisiyle sınırlanmayan, mevcut olan ikili sisteme başkaldırarak bu sistemi reddeden bireylerdir ve aslında tarifi itibariyle politik olarak yüklüdür. Bu durumda öteki bir soru ortaya çıkar. Bu figürinler ikili cinsiyet sistemine başkaldıracak ne yaptı? Adak eşyası, mezar ikramı üzere belirli bir maksat doğrultusunda yapılan kelam konusu figürinler için cinsiyetini belirtecek bir gereklilik duyulmamış olmalıdır. Bu eşyaların alıcısı (müşterisi) tarafından muhtaçlıkları doğrultusunda temsil ettiği şey değerlidir. Cinsiyet her vakit temsil edilmeyebilir. Hakikaten sıhhat kültü ile ilgili olan adak eşyalarında; kulak, bacak, el, ayak üzere makul uzuvlar gayeleri doğrultusunda cinsiyet belirtilmeden yapılmaktadır. “Kuir” bakış açısıyla bu adak eşyalarını cinsiyetsiz olarak yorumlamak mümkün değildir.
Yine bir öteki örnek de Çek Cumhuriyeti’ndeki bir hafriyattan gelir. Hafriyatta açığa çıkarılan bir mezarda erkek iskeletine rastlanılmış mezar ikramı olarak çeşitli kaplar ortaya çıkarılmıştır. Kelam konusu nekropolün genelinde erkekler sağ tarafına, yüzleri batıya bakacak halde, bayanlar ise sol tarafına, yüzleri doğuya bakacak halde yerleştirilen bir gelenekle gömülmüştür. Bahsimiz olan “unik” erkek iskeleti ise sol tarafına yatırılıp yüzü doğuya çevrildiği için yorumlayıcısı tarafından eşcinsel ya da travesti olarak bedellendiriliyor.
İnsan figürü, Tunç Çağı, Manisa Arkeoloji Müzesi. Travesti, trans-vestizm yani kıyafet değiştiren manasına gelip bireyin günlük performansıyla ilgilidir ve yatış durumuyla anlaşılabilmesi mümkün değildir. Bunun dışında “travesti” ile söylenmek istenen şayet transgender/trans+ birey ise beyan ve/veya tecrübe ile bağlantılıdır ve tekrar yattığı taraf ile irtibat kurulamaz. Ne yazık ki homoseksüellik de yeniden beyan ile bağlantılı olup yattığı/yatırıldığı istikamet ile belirlenebilecek bir yönelim biçimi değildir.
Bunların yanı sıra araştırmacıların birinci eşcinseli bulma ve kuir çalışmalar yapma hevesi bitmez ve kadim medeniyet Mısır da bu çalışmalardan nasibini alır. Khunumhotep ve Niankhkhnum’un mezarı Sakkara’da tespit edilmiş her mezarda olduğu üzere çeşitli rölyefler duvar fotoğraflarıyla süslenmiştir. Mezar sahipleri olan Khunumhotep ve Niankhkhnum’in kraliyet manikürcülerinin gözetmenliğini yaptıkları hiyerogliflerden anlaşılmaktadır. Mezar odasının içerisinde bulunan “unik” bir rölyefte bu iki erkeğin birbirlerine sarıldıkları tasvir bulunmaktadır. Diğer mezarlardaki eş tasvirlerinden yola çıkarak bu jest ile iki erkeğin eşcinsel olduğu ve mezarda bunun betimlendiği ileri sürülmüştür. Lakin bahsi geçen jest Antik Çağ’da yalnızca eşler ortasında değil akrabalık bağı olan tüm cinsiyetlerde yapılan bir harekettir.
Bu örnekler kuirin teorik yapısının yanı sıra toplumsal pratik yansımalarının birer çalışma eseri olarak karşımıza çıkmaktadır. Teorik olarak, ortaya çıkış biçimi ile ele alınacak olursa kimliklendirme uğraşlarından uzaklaşmak olarak kıymetlendirilebilir. Bilhassa yazısız periyotlara yahut erken demir çağı üzere belirli geçiş periyotlarına ilişkin objelerin halihazır kabuller ve ezber bilgiler ile direkt kimliklendirilmesi sorunlar barındırmaktadır. Örneğin Arkaik evrede oturan figürlerin çabucak hepsinin Tanrıça Kybele olarak sınıflandırılması yahut yazısını bilmediğimiz ve kendi kültürü özelinde tarifli bir ikonografisi olmayan figürleri merkez kabul edilen coğrafyalar üzerinden tanımlamaya çalışmak, öbür bir deyişle kalıba sokmak üzere meselelerin tahlilinde yardımcı olabilir.
Bu bağlamda Antik Çağ kültürlerinde toplumsal dinamiklerin nasıl değişkenlik gösterdiğini hem yazılı evraklardan hem de maddi kültürlerinden kabaca varsayım edebiliyoruz. Bunun yanında toplulukların LGBTİ+ bireyleri yahut homoseksüel performansları bir farklılık olarak görmediklerini de biliyoruz. Münasebetiyle bireylerin bu varoluşlarının tüm kontekslerde görsel sanatlara yansımış halini bulmak pek mümkün gözükmemektedir. Antik Çağ görselinde karşımıza çıkan temsiller daha çok bireyin işi, konut hayatı, topluma karşı sorumlulukları üzere daha çok toplumsal normları ortaya koyan ve yaşayış biçimlerini gösteren görsellerden oluşmaktadır. Bunun yanı sıra Antik Çağ’da hayli renkli cinsel hayat sahneleri gözükse de bunlar kontekstleri bağlamında eğlenilen yahut kutsal sayılan yerlerde karşımıza çıkmakta olup mezar üzere hafıza yerlerinin başında gelen kontekstlerde yaygın buluntu kümesini oluşturmaz.
Sonuç olarak Antik Çağ görsellerinde bireyler kendi var oluşlarının temsiliyetini gösterirken temel telaş toplumun getirisi olan normlarla bir ömür sürdüğünü göstermek ve “iyi, faziletli, dürüst, dindar, hayırsever” vb. bir hayata sahip olduğunu vurgulamaktır. Münasebetiyle LGBTİ+ ve bayan hareketi kelam konusu periyotlarda sistematik bir biçimde örgütlenmediği için görsellerde politik olarak propagandasının yapılıyor olduğunu düşünmek günümüzden bir bakış açısının ötesine geçemez.
*Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi, Araştırma Görevlisi