İnsan Hakları Derneği (İHD) ve Türkiye İnsan Hakları Vakfı (TİHV) Dokümantasyon Merkezi tarafından yayınlanan “Verilerle 2022 Yılında Türkiye’de İnsan Hakları İhlalleri” raporuna nazaran, 2022 yılının birinci 11 ayında kolluk güçlerinin yargısız infazı, dur ihtarına uyulmadığı gerekçesiyle yahut rastgele ateş açması sonucu 8 Aralık 2022 tarihi itibariyle 1’i çocuk 15 kişi ömrünü yitirdi. Cezaevlerinde hastalık, intihar, şiddet, ihmal üzere münasebetlerle en az 61 kişi hayatını kaybetti. TİHV’e azap ve berbat muameleye maruz kaldığı savıyla 1.130 kişi müracaatta bulundu. Toplanma ve şov özgürlüğü kapsamında yapılan barışçıl hareket ve etkinliklere yapılan müdahalelerde 143’ü çocuk olmak üzere en az 5 bin 148 kişi azap ve makus muamele niteliğindeki uygulamalar ile gözaltına alındı.
Basın ve tabir özgürlüğüne yönelik ataklar 2022 yılında da devam etti. 63 gazeteci gözaltına alındı, 30 gazeteci tutuklandı, 9’u isimli denetim ve 1’i mesken mahpusu önlemiyle hür bırakıldı. 507 habere, 274 içeriğe, 33 toplumsal medya paylaşımına, 1.773 siteye erişim engellendi. Valilikler ve kaymakamlıklar tarafından 19 vilayette ve 3 ilçede en kısası 1, en uzunu 30 gün olmak üzere 72 defa tüm hareket ve etkinlikler yasaklandı. Farklı dernek, vakıf, sendika, meslek örgütü ve platformların üye ve yöneticisi olan en az 126 kişi gözaltına alındı, 27 kişi tutuklandı.
Türkiye’de hak ve özgürlük ihlaline ait tablo son yıllarda aşağı üst bu türlü. İhlallerle birlikte Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne (AİHM) Türkiye’den müracaatlar da son yıllarda artış gösterdi. Lakin AİHM’den çıkan kararlar, uygulamaya yansımıyor.
“Uygulansa Türkiye’yi Finlandiya düzeyine dönüştürebilir”
Türkiye’nin 1950 yılında imzaladığı Avrupa İnsan Hakları Mukavelesi (AİHS), 1954’ten bu yana yürürlükte. AİHM, kelam konusu kontratın kontrol organı olarak biliniyor. AİHM kararları, insan haklarının tesisinde kıymetli rol oynuyor.
Anayasa’nın 90’ıncı unsurunda “Usulüne nazaran yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ait milletlerarası andlaşmalarla kanunların birebir hususta farklı kararlar içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma kararları temel alınır” deniliyor. Anayasa hukukçusu Dr. Serkan Köybaşı, kelam konusu unsurun temel hak ve özgürlüklere ait mukavelelerin kanunlardan daha üstün olduğunu belirttiğini, ancak yargı bağımsızlığı olmaması nedeniyle uygulanmadığını söylüyor:
“Buna bağlı olarak da Türkiye’de insan hakları ihlalleri var olmaya devam ediyor. Aslında insan hakları konusunda temel husus olması gereken bir husus. Siyasal iradenin gerisinde durması ve yargının da uygulaması halinde Türkiye’yi birkaç ay içerisinde Finlandiya düzeyinde insan haklarına dönüştürebilecek bir unsur.”
Köybaşı’na nazaran insan hakları ihlallerinin temel nedeni ise Anayasa’nın uygulanmıyor olması. Köybaşı, “Çünkü Anayasa esasen AİHS’yi mahkeme kararlarımızdan üstün tutan bir düzenleme içeriyor” diyor.
“Kararların uygulanması sistemi iyileştirebilir”
AİHM kararlarının sözleşmeye dahil olması nedeniyle iç hukukta direkt tesiri var. Avukat Tuğçe His Köksal, AİHM kararlarının taraf devletler için bağlayıcı olduğunu vurguluyor. Köksal, “AİHM kararlarının uygulanmamasının, yargı sistemi ve bireyler üzerinde çarpan tesirleri oluyor. Tutuklama, azap ve makûs muamele yasağı, toplantı ve şov yürüyüşü ya da tabir özgürlüğüyle alakalı tespitleri ülkedeki çeşitli yargılamalara husus olan bireyleri etkileyen tespitler içeriyor” diyor.
Hukukçulara nazaran, kararların uygulanması sistemin uygunlaşmasını sağlayabilir. Köksal, “Ceza Muhakamesi Kanunu’nda avukata erişim ya da adil yargılanma hakkıyla ilgili teminatlar AİHM kararlarının uygulanması sonucunda oldu. 6284 Sayılı 6284 sayılı Ailenin Korunması ve Bayana Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun da tekrar AİHM’in Nahide Opuz kararından sonra gelişti” hatırlatmasını yapıyor.
Avukat Köksal, AİHM’nin tespit, genel önlem ve ihlal kararlarının sistematik sorunlara de işaret etmeleri nedeniyle diğer ihlallerin önlenmesini mümkün kılacağına da dikkat çekiyor. Köksal, katılaşan AİHM kararlarının uygulanmamasının verdiği en büyük zararın sisteme duyulan inanç kaybı olduğunu belirtiyor:
“Neye karşı inanç kaybı? Kolluğa, yargı mensuplarına, yönetime karşı itimat kaybı… Sisteme ne kadar inanç duyarsanız o kadar insan haklarına ve hukukun üstünlüğüne saygılı bir çerçeve geliştirmiş olursunuz.”
Cumhurbaşkanına hakaret davalarındaki durum
TİHV Dokümantasyon Merkezi’nin datalarına nazaran, 2022 yılının birinci 11 ayında en az 31 kişi Cumhurbaşkanına hakaret iddiasıyla yargılandı. Birebir münasebetle 2’si çocuk 1’i gazeteci 11 kişi gözaltına alındı, 6 kişi tutuklandı. Hukukçular, Cumhurbaşkanına hakaret davalarının da AİHM kararlarının uygulanmaması sonucunda açılmaya devam edildiğini söylüyor. Serkan Köybaşı, Fransa’da bir müracaat üzerine verilen kararı anlatarak “AİHM, başkanlık sistemlerinin olduğu ülkelerde tenkide daha açık olunması gerektiğini ve bu türlü bir hata olamayacağına hükmetti. ‘Bir euro bile ceza veremezsin’ dedi. Bu bizi de bağlıyor” diyor.
Avukat Erselan Aktan da AİHM’nin Cumhurbaşkanına hakaret kabahati ile ilgili 2021 tarihli Vedat Şorli ihlal kararını hatırlatıyor:
“AİHM’nin Cumhurbaşkanına hakaret cürmünün mukaveleye uygun olmadığı tarafındaki kararını kullanan hiçbir mahkeme yok şimdi. Mahkemeler beraat kararı verseler dahi AİHM’nin bu kararına yer vermeye yanaşmıyor.”
“‘AİHM’ye taşırsınız artık’ denmesine çokça şahit olduk”
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan 2018’de AİHM’in Selahattin Demirtaş’ın tutuklanmasının siyasi bir karar olduğunu teyit etmesinin akabinde “AİHM kararları bizi bağlamaz. Biz karşı atağımızı yapar, işi bitiririz” demişti. Avukat Erselan Aktan’a nazaran, bu açıklama değerli bir eşiğin geçilmesine neden oldu:
“AİHM’nin Demirtaş kararı, tutuklama ve yargılamanın siyasi saiklerle yürütüldüğünü, teyit ediyordu. Bu tespit, AİHM’in Türkiye’ye yönelik kararları açısından birinciydi. En azından yargı topluluğunda bir şok tesiri yaratması gerekiyordu. Lakin iktidar bu etkiyi, AİHM’yi davanın politik tarafıymış üzere göstererek kendince bertaraf etti.”
Erselan Aktan’a nazaran, lokal mahkemeler ve soruşturma makamları artık memleketler arası mukavele atıflarına kuşkuyla bakıyor. Sorgu ve yargı makamlarının AİHM’e hukuksal kontrol sistemi değil, şikâyet mercii üzere yaklaşmaya başladığı kanaatinde:
“İfade özgürlüğü kapsamındaki davalarda yargılananlara avukatın karşı çıktığı karar için yargıçların ‘AİHM’e taşırsınız artık’ denmesine çokça şahit olduk.”
Hukukçular, AİHM kararlarına ters kanunların uygulanmaya devam etmesi sonucunda insan hakları ihlallerinin de süreceği konusunda uyarıyor. Erselan Aktan kelamlarını şöyle sürdürüyor:
“AİHM kararlarının sonlu gücü, Avrupa Kurulu Bakanlar Komitesi’ne yapılan bildirimlerle güçlendirilmeye çalışılıyor. Hükümet ise bu bildirimlere birbirinin birebir yanıtlar vermek ve birtakım taahhütler sıralamakla yetiniyor. Bu haliyle hükümet ne bildirimlerden ne de ihlal prosedüründen çekiniyor üzere görünüyor.”
© Burcu Karakaş