Soğuk Savaş’ın Amerika ve Sovyetler Birliği çatışmasına verilen isim olarak bilinir.
Ancak Prof. Dr. Cemil Hasanlı bilinen tarihin tersine yaptığı araştırmalarla Soğuk Savaş’ın içeriğine ait kıymetli dokümanlara ulaştı.
Prof. Dr. Cemil Hasanlı, bu durumu şöyle anlattı:
“Soğuk Savaş, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki kırk beş yıllık periyodu kapsayan bir devirdir. Kavram olarak birinci 1947 yılında ABD`li gazeteci Walter Lipmann siyasi literatüre getirmiştir. Soğuk Savaş kavramı genel olarak SSCB-ABD sürtüşmesini, Batı-Doğu uyuşmazlıklarını kendi içine alan bir kavram olup araştırmacıların bunun kökenini Wilson ve Lenin’e kadar götürmelerine karşın tarih biliminde kendine bu halde yer bulamamıştır. Soğuk Savaş periyodunu araştıran birinci merkezlerin Batı’da kurulmasından ötürü sürecin başlangıcına 1947 Polonya olayları, 1948 Batı Berlin olayları konuluyordu. Lakin aslında bunlar Soğuk Savaş’ın geç kalmış olaylarıydı.
Örneğin ABD`li Profesör Bruce Kuniholm daha geçtiğimiz yüzyılın seksenli yıllarında Soğuk Savaş’ın Yunanistan, Türkiye, İran Azerbaycan’ı olaylarından başladığını söz etmişti. İngiltere’de Prof. Dr. Louise Fawcett geçen asrın doksanlı yıllarında İran Azerbaycan’ı krizine ait kitap kaleme almıştı.
Ancak bu kitaplar yüklü olarak Batı kaynakları temelinde yazıldığı için Soğuk Savaş’ın başlama tarihi ve yerine ait kesin bilgiler sunmaktan uzaklardı. 1990’ların çabucak başında SSCB’nin dağılmasıyla arşivler de açıldı. Ben de İkinci Dünya Savaşı yılları ve sonrasındaki birinci yıllarda SSCB’nin İran ve Türkiye`ye yönelik siyasetlerini yansıtan dokümanlarla tanışırken görüntü da açıklığa kavuşmuş oldu. Kaleme aldığım iki kitap Harvard Yayınlar serisinde ışık yüzü görürken gerisinde yeniden Harvard Yayınları’nda Türkiye-SSCB alakaları üzerine yazdığım eser çıktı. Bu kitaplarım da Soğuk Savaş’ın unutulan sayfalarını gündeme getirdim ve çatışmanın İran Azerbaycan’ı ve Türkiye üzerinden başladığını dokümanlarıyla ortaya koydum. Başlangıçta Batı’nın bilim merkezleri benim bu yaklaşımıma kuşkuyla bakarken ilerleyen periyotta elde ettiğimiz sonuçlar Soğuk Savaş’ın Cambridge Tarihi üç ciltliğine dahil edildi.”
SOĞUK SAVAŞ KAVRAMI NASIL DEĞİŞTİ
“Soğuk Savaş’ın İran Azerbaycan’ından başlamasının sebebi nedir?” sorusuna cevap veren Prof. Dr. Cemil Hasanlı şöyle devam etti:
“Bakü’de, Moskova’da, İstanbul’da ve New York’ta basılmış bu kitabım benim yıllar yılı yaptığım araştırmaların bir sonucuydu. Basıldığı tüm ülkelerde ilgi gördü. İşin değişik yanı benim Harvard Yayınları serisinden çıkmış kitaplarımın Tahran’da Farsça yayımlanmasıdır. Kitabın Harvard Yayınları’nda çıkmasından sonra Japonya’dan Rusya’ya, oradan ABD’ye epey olumlu yazı yayımlandı. O yayımlardan sonra Soğuk Savaş’ın İran Azerbaycan’ından başlamasına ait yaklaşımlar da vakitle pekişti.
Bu kitapta ben Tebriz merkezli Güney Azerbaycan Ulusal Hükümetinin SSCB`de uzun mühlet kapalı tutulmuş arşivinin çok pahalı evraklarını inceleme fırsatı bulmuştum. O dokümanlarda müttefiklerin (SSCB-ABD-İngiltere) savaş periyodundaki iş birliğinin savaştan sonraki birinci yıllarda İran Azerbaycan’ında saklı çatışmaya dönüştüğünü onaylıyordu. Yani 1947 yılındaki ‘Soğuk Savaş’ kavramının altında ne yatıyorduysa, ‘sinir savaşı, tansiyon, maksattaki ülkenin iktisadını çökertmek, finans sistemini çalışamaz duruma getirmek, ruhsal baskı uygulamak, insanları savaş tehdidi altında tutmak v.d.’ İşte bunların tamamı en dramatik formlarda İran Azerbaycan’ı ve Türkiye buhranlarında kendini göstermişti. Soğuk Savaş kavramının jargonu artık 1945’ten itibaren SSCB’nin diplomatik yazışmalarına yansımıştı. Bunun nedeni SSCB’nin yayılmacı politikalarıydı. Güney Azerbaycan, Türkiye’nin doğu bölgeleri ve Boğazlar, Çin’in Doğu Türkistan Bölgesi, SSCB`nin savaştan sonraki saklı yayılmacılık planlarına dahildi. 1945-1947 yıllarında müttefiklerin iş birliğinden sert çatışma ortamına geçmesi SSCB`nin kendi güney sonlarındaki yayılmacı stratejisiyle ilintiliydi. Güney Azerbaycan bölgelerinin Pehlevi despotizminden kurtulma teşebbüsünü Batılı tarihçiler `Komünizm yayılmacılığı` olarak gördükleri için İran`daki Azerbaycan nüfusunun ulusal özgürlük çabalarını gerçek okuyamıyorlardı. Meğer Sovyetler Birliği dayanağından asılı olmaksızın İran`daki Azerbaycan Türkleri Pehlevilerin şovenist rejiminden kurtulma uğraşı içindelerdi. Soğuk Savaş’ın birinci çatışma örneği olan Güney Azerbaycan konusu SSCB için yayılmacılık, İran için toprak bütünlüğü, Batı için komünizm tehdidi, Azerbaycan Türkleri için ise istiklal gayretiydi.”
SOVYETLER BİRLİĞİ TÜRKİYE’YE MÜDAHALE EDECEK MİYDİ
Soğuk Savaş tarihine bakışı değiştirmenin uzun bir süreç olduğunu vurgulayan Prof. Dr. Cemil Hasanlı, “Zorluklar oldu kuşkusuz. Zira on yıllar boyunca bu bahiste oturuşmuş bir yaklaşım kelam konusuydu. Buna karşı çıkarak yaklaşık yarım asrı kapsayan bir devrin başlangıcı ve yerine ait oturuşmuş kalıpları değiştirme teşebbüslerim başlangıçta dirençle karşılaşmıştı” dedi.
“SSCB Türkiye: Tarafsızlıktan Soğuk Savaşa 1939-1953” isimli kitabını Moskova’da bir yayınevine sunduğunda bir bilim adamının “Bu kitap Bakü`de kaleme alınamaz” diyerek yapıtın basılmasını uygun bulmadığını açıkladığını hatırlatan Prof. Dr. Cemil Hasanlı şunları söyledi:
“Ancak kitap farklı bir yayınevinde yayımlandıktan sonra ilgiye neden oldu. Batı`da da yüzeysel ve hatta amatörce yaklaşılan `Soğuk Savaş` kavramına bakış kanıtların sayesinde değişti. Türkiye-SSCB alakaları ve İran Azerbaycan’ı mevzularındaki kitaplarımın akabinde Harvard Üniversitesi Doğu Türkistan’daki olaylara ait kitabı yayımlamıştı.
Bu kitapta birinci kere SSCB arşivlerinden derlediğim epey evraka yer vermiştim. Onun için bu üç bölgede 1945-1947 yıllarda gelişmiş olayları birebir kitapta toplamayı kararlaştırdım. Geçen Temmuz ayında İngiltere`nin Routledge yayınevi “Stalin’s Early Cold War Foreign Policy: Southern Neighbours in the Shadow of Moscow, 1945-1947” isimli kitabımı bastı. Sovyet arşivlerinde çalışırken gerek Türkiye gerek İran Azerbaycan’ı ve gerekse Doğu Türkistan`la ilgili Moskova`nın birebir siyasetler yürüttüğünü görmüştüm. Birtakım Türk tarihçiler SSCB`nin Türkiye`den rastgele toprak talebinin olmadığını, bunu gazetelerin şişirdiğini ve güya SSCB tehdidini abartan Cumhurbaşkanı İsmet İnönü`nün bunu Batı`dan yardım alma emeliyle ettiğini yazıyordu. Halbuki durum o formda olmayıp Sovyet tehlikesi çok gerçekti. Sofya`daki, Bükreş`teki hastaneler boşaltıldığında Türkiye idaresi her haftanın sonunda Sovyetlerin müdahalede bulunma ihtimalinin tedirginliğini yaşıyordu. SSCB`de ise hür olmayan gerçekleri yazamazdı. SSCB Dışişleri Bakanlığı’nın arşivinde çalışırken Türkiye`den toprak talepleri ve Boğazlara ait yazıların Dışişlerinde hazırlanarak düzmece isimlerle basına verildiğinin farkına varmıştım. Sovyet Dışişleri Türkiye`nin alınması planlanmış alanın genel yüzölçümünü 26 bin kilometrekare olarak belirlemiş, bunun 20 bin kilometrekaresini Ermenistan`a, 8 bin kilometrekaresini Gürcistan’a ve bunun sayesinde Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti`nin genel yüzölçümünün %80, Gürcistan`ın ise %8 genişleyeceğini hesaplamıştıysa gazeteler bunu kendilerinden nasıl yazabilirdi?”
İSMET İNÖNÜ’NÜN DIŞ POLİTİKASI
Kitaplarında Mustafa Kemal Atatürk`ten sonra Türkiye Cumhuriyeti`nin izlediği dış siyasette İsmet İnönü`nün rolüne özel vurgu yapan Prof. Dr. Cemil Hasanlı, bunu şöyle anlatıyor:
“Sıkıntılı periyotta ülkeyi yönetmiş İsmet İnönü maharetli bir siyasetçiydi. İsmet Paşa`yla ilgili Ankara`daki SSCB Büyükelçiliği değişik raporlar yazmıştır. O raporlarda İsmet İnönü, Türkiye Cumhuriyeti`nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün en vefalı arkadaşlarından biri olarak nitelendiriliyor. Ocak 1943`te Adana`da gerçekleştirilen buluşmada İngiltere Başbakanı Winston Churchill müttefiklerin safında Türkiye`nin savaşa katılması için ısrar ederken İsmet İnönü, ‘Bu savaşa girersek Ruslar dost olarak bizim ülkemize girer ve bir daha çıkmazlar’ demişti. Sovyet baskılarına karşın İsmet İnönü hiçbir taviz vermeden ülkenin bütünlüğünü korudu. SSCB`nin Türkiye`de `Dost hükümet` kurma teşebbüsleri sonuçsuz kaldı. Moskova`nın tüm başka ülkeleri zayıflattığı halde Türkiye`yi güçlendirdi. Bu durum Cumhurbaşkanı İnönü`nün uyguladığı siyasetlerin zaferiydi.”
Mayis Alizade