Koç Üniversitesi Öğretim Vazifelisi Dr. Altay Atlı, Ekim 2023’ten beri İsrail iktisadında yaşanan değişiklikleri ve ilerleyen vakitlerde yaşanabilecek krizleri AA Tahlil için kaleme aldı.
***
İsrail iktisadı, Gazze’de devam eden soykırımın da tesiriyle bir krize hakikat mu sürükleniyor? İsrailli makamlar tarafından açıklanan makroekonomik bilgilere nazaran, savaşın iktisat üzerindeki tesiri kısıtlı görünse ve hatta kimi alanlarda Ekim 2023’den sonra yaşanan birinci kırılmalardan sonra bir toparlanma tespit edilse de bilhassa Gazze’de devam eden insanlık krizi ve İsrail’in memleketler arası toplum tarafından giderek daha fazla dışlanması nedeniyle İsrail iktisadını orta ve uzun vadede daha şiddetli bir devir bekliyor.
İsrail Merkez İstatistik Ofisi bilgilerine nazaran [1] ülkenin Gayri Safi Yurt İçi Hasılası (GSYH), 2023’ün üçüncü çeyreğinde bir evvelki yılın birebir devrine nazaran yüzde 3,4 büyürken, savaşın tesiriyle yılın son çeyreğinde yüzde 4’lük bir küçülme kelam konusu oldu. Lakin 2024’ün birinci çeyreğinde başlayan göreceli toparlanmayla yıllık bazdaki bu daralma yüzde 1,2 düzeyine indi. Kamu borcunun GSYH’ye oranı 2022’deki yüzde 60,7 düzeyinden 2023’te yüzde 63,4’e çıktı. Lakin bu oran örneğin Kovid-19 salgını yılı 2020’deki yüzde 70,6’nın hala altında. İsrail’in Haziran 2024 prestijiyle döviz rezervleri 210,5 milyar dolar düzeyinde ve burada şimdi önemli bir azalma yok. Ülkede çatışmaların başladığı Ekim 2023’te yüzde 3,8 olan enflasyon ise şu anda yüzde 2,9 düzeyinde. Bu tablo aslında çok da olumsuz değil.
ORTA VE UZUN VADEDE KRİZ
İsrail iktisadı, Ekim 2023 öncesinde hayli istikrarlı sayılabilecek ve Kovid-19 salgınının da tesirlerini büyük ölçüde atlatan bir yapıya sahipti. İhracata odaklı, üretkenliğini artıran, teknolojiye ve startup’lara yatırım yapan İsrail iktisadı savaş ortamına da bu biçimde girdi. Ülkedeki ekonomik tablonun olumlu görünmesinin sebebi de bu.
Ancak kısa vadede sayılarda çok büyük bir sorun görünmese de, İsrail iktisadına Ekim 2023’ten evvel rekabet avantajı sağlayan ögeler; savaşın tesirleri, ülkenin içinde bulunduğu derin siyasi istikrarsızlık ortamı ve ülkenin giderek artan milletlerarası izolasyonu nedeniyle tehdit altında. Mevcut jeopolitik durum İsrail iktisadının global iktisatla kontaklarını giderek zayıflatıyor. Bu da orta ve uzun vadede mümkün bir krizin sinyallerinin daha güçlü bir biçimde hissedilmesine yol açıyor.
İsrail’in ihracatı Kovid-19 salgını sonrasında artmaya başladı. Lakin yaşanan krizle birlikte bu süreç sekteye uğradı. 2024’ün birinci 6 ayına bakıldığında, ülkenin aylık ihracatı istisnasız her ay 2023’ün birebir devrine nazaran daha düşük bir düzeyde gerçekleşiyor. Bu düşüşler şimdilik Türkiye dahil birtakım ülkelerin uyguladığı ambargolar da düşünüldüğünde, beklenen ölçüde değil. Örneğin, Haziran 2024’teki 4,69 milyar dolarlık ihracat, Haziran 2023’ün 5,22 milyar dolarlık ihracatının yalnızca bir ölçü altında. [2] Lakin Filistin’de yaşanan insani krizin derinleşerek İsrail’e ihracat kapılarının daha fazla kapanması, zati kronik ticaret açığı içerisinde olan İsrail iktisadını daha büyük bir darboğaza itebilir.
LİMANLAR VE TİCARET HATLARI
İsrail’in yalnızca ihracat sayıları değil, global iktisatla irtibatını sağlayan lojistik merkezleri ve ticaret çizgileri da krizden ağır bir biçimde etkileniyor. Son olarak ülkenin Kızıldeniz’e açılan kapısı olan Eilat Limanı’nın, Yemen’deki İran dayanaklı Husiler’in hem Kızıldeniz’deki İsrail gemilerini hem de limanın kendisini amaç alan hücumlarıyla büsbütün kapanma noktasına geldiği açıklandı. [3] Bu açıklamadan yalnızca birkaç hafta evvel ise yeniden Husiler’in Irak’ta yerleşik kümelerle birlikte Hayfa Limanı’nda demirli gemilere drone saldırısı gerçekleştirdikleri bildirildi. [4] İsrail’in kuzeyindeki çatışmaların şiddetlenmesi durumunda ise Lübnan’daki Hizbullah’ın Hayfa Limanı’nı gaye alacağı haberleri basında yer aldı. [5] Filistin’deki kriz devam ettikçe İsrail limanları ve deniz ticaret çizgileri açısından güvenlik tehditleri artıyor. Limanlar ve sınırların kullanılamaz hale gelmesi Eilat Limanı örneğinde olduğu üzere fizikî bir hasar olmasa bile tesislerin iflasa hakikat gitmesine yol açıyor.
AZALAN TURİST SAYILARI
İsrail’in dış dünyayla bağlarının giderek zayıflamasının en dikkati çeken sonuçlarından birisi ise ülkeye gelen turist sayılarının düşmesi oldu. Haziran 2024’te ülkeye giriş yapan turist sayısı tatil ya da aile ziyareti üzere emellerle ülkeye gelen Yahudi diaspora cemaatlerinin mensupları da dahil olmak üzere, bir evvelki yılın birebir ayına nazaran yüzde 70,1 azaldı. [6] Halihazırda mal ihracatında zayıflama yaşayan İsrail iktisadının hizmet dalında olağanda en güçlü olduğu turizm alanında bu formda bir düşüşte olması da büyük bir döviz kaybına yol açıyor.
ÜLKEYE YATIRIMLAR AZALIYOR
İsrail iktisadı yüksek teknoloji alanında ve teknoloji startup’larında yaptığı atılımlarla bir rekabet gücü yakalıyordu. Bu alanlardaki gelişim, bölümün tabiatı gereği güçlü memleketler arası işbirliğini gerektiriyor. Fakat mevcut durumda burada da İsrail açısından kırılganlıkların oluştuğu görülüyor. İktisat alanında çalışmalar yapan niyet kuruluşu RISE İsrail’in, bir raporuna nazaran ülkenin startup’larına savaştan evvel yılın her çeyreğinde ortalama 2 milyar dolar yatırım gelirken, savaşla birlikte bu sayı 1,7 milyar dolara düştü. İsrailli yatırımcılardan ve ülkede yatırım yapan yabancılardan oluşan etkin yatırımcı sayısı ise savaşın birinci ayında yüzde 23 azaldı. [7] Bu trendin devam etmesi İsrail iktisadına en güçlü olduğu alanlardan birinde önemli bir darbe vurabilir. Bu bağlamda, mevcut durumda İsrail’e gelen yatırımların azalmaması için bir sebep görünmüyor.
Son olarak, İsrail ile Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ortasındaki bağlara de değinmek gerekiyor. Kurulduğu tarihten bugüne İsrail, ABD’den 80 milyar doları ekonomik, 230 milyar doları ise askeri olmak üzere toplam 310 milyar dolar yardım aldı. [8] Bu yılın mart ve nisan aylarında yapılan mutabakatlarla da ABD tarafından İsrail’e 12,5 milyar dolarlık yeni bir yardım taahhüt edildi. Fakat ABD siyasetindeki derin belirsizlikler, bu ülkede yapılacak seçimlerden sonra İsrail’le bağlantıların ve hasebiyle ekonomik ve askeri yardımın nasıl şekilleneceği konusunda soru işaretleri oluşmasına yol açıyor.
Ölçeğine nazaran güçlü sayılabilecek bir altyapıya sahip olan İsrail iktisadı, savaşın tesirlerine, süratle artan askeri harcamalara ve İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu hükümetinin popülist bütçe tercihlerine karşın hala bir kriz sarmalına girmedi. Fakat, bu durumun sürdürülebilmesi için İsrail iktisadının dış dünya ve global iktisatla irtibatlarını güçlü tutması gerekiyor. Temel tehdit de bu alanda ortaya çıkıyor.
Odatv.com