Didem Seymen – Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ), Afrika kıtasında görülen ve maymun çiçeği olarak da bilinen Mpox virüsü nedeniyle global halk sıhhati acil durumu ilan ederken, Cumhuriyet periyodunda, Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü’nde üretilen çiçek aşısının bir cinsinin, Mpox hastalığında kullanılmak üzere 2019 yılında FDA tarafından onaylandığı ortaya çıktı. Ankara’dan Amerika’ya uzanan aşının hikayesini Prof. Dr. Mehmet Ceyhan Milliyet’e anlattı.
Abdülhamit Pastör’ü İstanbul’a davet etti
Çiçek aşısı tarihinin çok eskiye dayandığını belirten Prof. Dr. Ceyhan şunları söyledi:
“1000’li yıllarda hem Orta Asya hem Afrika’da çiçek aşısı uygulamaları yapıldığına dair değerli dokümanlar var. Osmanlı İmparatorluğu’nda hareme bayan seçerken yüzlerinde çiçek izi olur, hoşlukları bozulur niyetiyle çabucak çiçek aşısı uygulaması yapılıyor. Çiçek geçirenlerin içindeki sıvı fındık ya da ceviz kabuklarının içerisinde kurutulup insanların derisinin üzerine çizik çizilip veriliyordu. Bunu bilimsel manada birinci deneyen Londra’da Edward Jenner aşılamanın babası. 1776’da aşıyı geliştiriyor. 1886’da Pastör (Louis Pasteur) aşı geliştirme işlerine Paris’te başlıyor. Büyük para lazım, bu parayı Fransa hükümdarından alamıyor. 2. Abdülhamit Pastör’ü İstanbul’a davet ediyor. O gelemiyor ama yardımcısını gönderiyor. İstanbul’daki kolera salgını denetim altına alınıyor. Pastör müzesindeki mektupta, ‘İsteğin üzerine 800 bin Osmanlı altınını (İstanbul’da 800 konut alınacak para) gönderiyorum’ diyor. Bir de grup göndererek işi öğret diye yazıyor. Toplam 7 kişilik takım işi öğreniyor ve 1887’de hem kuduz aşısı, hem de çiçek aşısı üretmeye başlıyor.”
Atatürk’ün peşinden Samsun’a gittiler
Kurtuluş Savaşı periyodunda de salgın hastalıkların kol gezdiğini vurgulayan Prof. Dr. Ceyhan sözlerine şu formda devam etti: “Ordu zati o devir zayıf. Atatürk aşı çalışmaları konusunda çalışma yürüten grubu yanına istiyor. Grup Atatürk’ün peşinden Samsun’a gidiyor. Sivas’ta bir apartman katında aşı üretmeye devam ediyorlar. Onlar Cumhuriyet kurulunca aletleriyle Ankara’ya gelip Refik Saydam ismini alan laboratuvarı kuruyorlar. Oraya 2. Dünya Savaşı’ndan kaçan Alman bilim adamları davet ediliyor. Onların da çok katkısı oluyor, 22 farklı aşı üretiyor. Ay yıldız damgası bulunan yurt dışına da satılan aşılar. Genel Hıfza Kanunu’na bir unsur ekliyorlar ve çiçek aşısı zarurî hale geliyor.”
Atatürk’ün talimatıyla 1928’de kurulan, çiçek, boğmaca, tifus, kuduz üzere 22 farklı cins aşı üreten ve tıp alanında Cumhuriyet’in birçok birincisini gerçekleştiren Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü’nün kapısına 2011’de kilit vuruldu.
Yurtdışına pazarlandı
“Ankara suşu geliştiriliyor. Bunun birinci formu Türklerin geliştirdikleri birinci form; dana ve eşeklerin derisinin hücrelerinde zararsız hale getiriyorlar. Daha emniyetli olunca herkes bunu uygulamaya başlıyor. Modifiye ediyor Münih onu, Modifiye Ankara Suşu sayesinde çiçek hastalığı ortadan kalkıyor. Türkiye’de 1957’de son olay görülüyor, dünyadaki son hadisede 1972’de. DSÖ, ‘Çiçek hastalığı bitmiştir’ diye karar açıklıyor ve aşılama durduruluyor. Bir mutabakata bütün ülkeler imza koyuyorlar. Bütün eldeki aşıları imha edilecek. Makus niyetli birisi çıkarsa bundan silah elde edebilir. 1990 yılında Sağlık Bakanlığı beni acil çağırdı. 3 kişilik kurul oluşturalım dediler. Saddam’ın elinde çiçek virüs var, biyolojik silah geliştirdi denildi. Elinde canlı virüs, çiçek virüsü yoktu. Amerikalılar Ankara suşunu içeren aşıyı hazırlayıverdiler. Anlaşıldı ki Amerika saklamış ve hazırlamış. Kimseye vermedi. Irak’ta savaşan askerlerine yaptı. 3. kuşak Modifiye Ankara virüsü geliştirildi. Burada da yapılan şu oldu, canlı virüs olduğu için az da olsa yan tesirleri vardı. Hücrenin virüs kısımları çıkarılıp yalnızca antijen üreten geninden oluşan protein kısımları bırakıldı. Bundan geliştirdikleri aşıyı üretmeye başladılar. Kanada’da farklı isimle ABD’de farklı isimle pazarlandı. İşte 2019’da üretilen bu aşının artık bütün ülkelere değil de Afrika ile teması olan risk kümelerinde uygulanması düşünülüyor.”
Maymun Çiçeği’nin anatomisi
Dünya Maymun çiçeği hastalığı için alarma geçti. Avrupa’da da birinci olay görüldü. Uzmanlar hastalığa karşı uyarıyor. İç Hastalıkları uzmanı Dr. Mustafa Nafiz Karagözoğlu hastalığı husus unsur anlattı. ‘Maymun Çiçeği hastalığı (monkeypox), poxviridae ailesindeki orthopoxvirus cinsinin bir üyesi olan maymun çiçeği virüsünün neden olduğu bir hastalıktır’ diyen Karagözoğlu “ Orthopoxvirus cinsinin başka üyeleri Camelpox, Cowpox, Variola üzere başka canlı cinslerinde de görülebilen zoonotik virüslerdir. Yani hayvanlardan kaynaklanan virüslerdir. Variola genel olarak bilinen ismi ile çiçek hastalığı, faal aşılama ile dünya üzerinden 1980 yılında eradike edilmiştir” dedi.
■İlk defa ne vakit fark edildi?
Karagözoğlu birinci olarak 1958 yılında tespit edilen hastalıkla ilgili şunları söyledi: Maymun çiçeği, birinci olarak 1958 yılında Danimarka Kopenhag’da. Laboratuvar hayvanlarında yapılan bir çalışmada maymunlarda gösterilmiştir. Bu nedenle ismi maymun çiçeği (monkeypox) olarak tanımlanmıştır. Lakin doğal rezervuarı maymunlar değildir.
■Nerede görülür?
Orta ve Batı Afrika’nın tropikal yağmur ormanlarında görülür. Endemik olarak görülen ve vakit zaman dünyanın öbür bölgelerine buradan kaynaklı olarak yayılan, az sayıda görülen viral bir zoonotik hastalıktır.
■Doğal konağı hangi canlıdır?
Maymun çiçeği virüsüne hassas çeşitli hayvan cinsleri tanımlanmıştır. Bunlar; ip sincapları, ağaç sincapları, Gambiya keseli sıçanları, fındık fareleri, primatlar ve öteki tiplerdir.
■İnsanlarda birinci ne vakit tespit edildi?
İnsanlarda birinci olarak 1970 yılında, Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde (eski ismi Zaire) 1968 yılında çiçek hastalığının eradike edildiği bir bölgede 9 yaşındaki bir erkek çocukta tanımlanmıştır.
■Kimden kime bulaşır?
Hayvanlardan hayvanlara, hayvanlardan insanlara ve insanlardan insanlara bulaşabilir.
■Bulaşma yolu nasıl?
Hayvanlardan beşere bulaşması, enfekte hayvanların kan, beden sıvıları yahut deri yahut mukoza lezyonları ile direkt temasla yahut ısırıkla meydana gelebilir. Afrika’da, ip sincapları, ağaç sincapları, Gambiya keseli sıçanları, fındık fareleri, farklı maymun tipleri ve öbürleri dahil olmak üzere birçok hayvanda maymun çiçeği virüsü enfeksiyonunun delili bulunmuştur. Maymunlar ve beşerler rastlantısal konaklardır. Maymun çiçeğinin doğal rezervuarı şimdi tanımlanmamıştır fakat kemirgenler büyük olasılıkla rol oynamaktadır. Enfekte hayvanların çiğ ve az pişmiş etleri ve enfekte hayvanların öbür hayvansal eserlerini yemek mümkün bir risk faktörüdür. Enfekte hayvan tarafından ısırılma, cilt bütünlüğünün bozulacağı halde yaralanma bulaşma açısından risk içerir. Beşerden beşere bulaşma enfekte kişinin sekresyonları ile uzun müddetli yakın temas (lezyonlarla temas edecek halde sarılma, masaj, cinsel temas gibi), cilt lezyonları ile direkt bütünlüğü bozulmuş deri yahut mukozalarla (göz, burun, ağız mukozaları gibi) temas yahut yakın vakitte cilt lezyonlarından kontamine olmuş objelerle (yatak çarşafı, havlu vb.) yakın temastan, kaynaklanabilir. Bu formdaki temas genel olarak tıpkı konutu paylaşan bireylerde, kapalı ortamlarda çok uzun periyodik yakın uzaklıkta bulunanlarda ve enfekte şahısla temas eden sıhhat çalışanlarında risk oluşturur. Bulaşma, enfekte anneden bebeğe plasenta yoluyla geçiş halinde de olabilir. Annede etkin enfeksiyon varlığında yenidoğan bebeğe yakın temas ile de geçiş olabilir.
■Kuluçka müddeti ne kadar?
Maymun çiçeğinin kuluçka mühleti, riskli temastan semptomların başlangıcına kadar olan mühlet çoklukla 6-14 gündür, lakin 5-21 gün ortasında değişebilir.
■Hangi şikâyetler olur?
Ateş, halsizlik, yorgunluk, baş ağrısı, kızarıklık, döküntü.
■Hastalık nasıl seyreder?
Klinik tablo; ateş, ağır baş ağrısı, lenfadenopati (lenf düğümlerinin şişmesi), sırt ağrısı, miyalji (kas ağrıları) ve ağır halsizlik ile başlar. Bu bulgular birinci 5 gün ön plandadır.
■Lenf bezleri büyür, deri döküntüsü olur…
Genellikle ateşin ortaya çıkmasından sonraki 1-3 gün içinde başlar. Döküntü, gövdeden fazla yüz ve ekstremitelerde ağırlaşma eğilimindedir. Yüzü (vakaların %95’inde) ve ellerin avuçlarını ve ayak tabanlarını (vakaların %75’inde)etkiler. Ayrıyeten oral mukozalar (vakaların %70’inde), genital bölge (%30) ve konjonktiva (%20) ile kornea da etkilenir. Döküntü, maküllerden (düz tabanlı lezyonlar) papüllere(hafifçe kabarık sert lezyonlar), veziküllere (berrak sıvı ile dolu lezyonlar), püstüllere (sarımsı sıvı ile dolu lezyonlar) ve kuruyup dökülen kabuklara gerçek gelişir. Lezyonların sayısı birkaç ile birkaç bin ortasında değişir. Şiddetli olaylarda, lezyonlar derinin büyük kısımları dökülene kadar birleşebilir
■Hastalık ne kadar sürer?
Genellikle 2-4 hafta süren şikâyetleri olan, kendi kendini sınırlayan bir hastalıktır. Ağır hadiseler ortaya çıkabilmektedir.
■Aşısı var mı?
Aşısı var. Çiçek hastalığına karşı kullanılan aşılar, maymun çiçeği hastalığına karşı da müdafaa sağlamaktadır.
■Tedavisi var mı?
Hastalığın tedavisi var. Çiçek hastalığının tedavisi için geliştirilen bir antiviral casus, maymun çiçeği tedavisi için de ruhsatlandırılmıştır.
Çocuklar için daha tehlikeli
Afrika’da giderek büyüyen maymun çiçeği hastalığının tedavisi antiviral ilaçlarla yapılıyor. Olayların büyük bir kısmı hastalığı hafif geçiriyor ve birkaç hafta içinde sıhhatine kavuşuyor. Dünya Sıhhat Örgütü ise hastalığın eskisine oranla daha süratli yayıldığını vurgulayarak, bilhassa bağışıklık sistemi zayıf olanlar ve çocuklar için daha tehlikeli olduğunu belirtmişti. DSÖ, ilaç şirketlerinden aşı üretimlerini artırmasını talep etmişti.