R. Ruveyda Okumuş
Osmanlı’da saray hayatından diplomasiye tarih yazıcılığından biyografik yapıtlara imza atan Prof. Dr. Ali Akyıldız hayatı ve mevti hâlâ tartışılan Sultan Abdülaziz’in oğlu Veliaht Yusuf İzzeddin Efendi’nin hayatını kaleme aldı. Daha evvel padişah kızları olan Refia Sultan (1842-1880) ve Nazime Sultan (1867-1947) biyografileriyle son periyot Osmanlı tarihi ve hanedan hayatına ışık tutan Akyıldız bu sefer Yusuf İzzeddin Efendi’nin (1857-1916) ikbâlden intihara uzanan sarsıcı hayat hikayesini tarihi evraklarla okuyucuya sundu.
Yusuf İzzeddin Efendi, Osmanlı şehzadelerinin çocuk sahibi olmaları yasağına karşın amcası Sultan Abdülmecid’in muhtemelen bildiği halde varlığına göz yumduğu bir şehzade olarak 10 Ekim 1857’de dünyaya gelir. Babası Sultan Abdülaziz’in şehzadeliği vaktinde doğan Yusuf İzzeddin’in varlığı lakin dört yıl sonra babası tahta çıkmasıyla birlikte kamuoyuna duyurulabilmişti.
İKBAL YILLARI
Şehzade Yusuf İzzeddin, özel hocalardan Arapça, Farsça, Fransızca, matematik, hoş yazı, imla ve fotoğraf başta olmak üzere çeşitli dersler alır. Şair Ziya Paşa da bir mühlet şehzadeye edebiyat ve Arapça dersleri vermiştir. Şimdi dört yaşında babasının isteğiyle 1861 yılında askeriyeye kaydettirilen şehzade olağan dışı bir halde süratle askeri rütbeler alır. 15 yaşında Hassa Ordu Müşiri yani mareşallik rütbesi verilen şehzade babası sayesinde görülmemiş bir askeri mesleğe sahip olur.
İLK AVRUPA SEYAHATİ
Sultan Abdülaziz’in 1867’de çıktığı ve 47 gün süren Osmanlı tarihinde tek istisna olan Avrupa seyahatine Veliaht Murat Efendi, Şehzade Abdülhamid Efendi ile birlikte oğlu Yusuf İzzeddin Efendi de katılmıştır. O esnada şimdi 10 yaşında olmasına karşın Şehzade Yusuf İzzeddin Efendi babasının isteğiyle resmî merasim ve kabullerde yer almıştır.
Sultan Abdülaziz büyük oğlu şehzade Yusuf İzzeddin Efendi’nin veraset sistemine muhalif olarak veliahtlığa yükselmesi için ağır gayret sarf eder. Askeri rütbeleri süratlice yükseltilmesi, resmî merasimlerde sıklıkla oğlunu yanında bulundurması bu çabalardandır. Sultan Abdülaziz yetki, rütbe ve prestijle donattığı oğlunun kamuoyu tarafından idareye yatkın ve kendinden sonra iktidarın doğal varisi olacağı beklentisindeydi. Fakat yaşanan hadiselerle Sultan’ın bu isteğini gerçekleşememiştir.
BABASININ KUŞKULU ÖLÜMÜ
30 Mayıs 1876’da Sultan Abdülaziz kendisine yapılan bir darbe sonucunda tahttan indirilir ve akabinde alıkonulduğu Feriye Sarayı’nda kuşkulu bir biçimde hayata veda eder. O esnada 19 yaşında genç ve gururlu bir şehzade olan Yusuf İzzeddin Efendi, evvel babasının katledildiği daha sonra ise bunun intihar olduğu fikrini benimsemiştir. Bununla bir arada babasına karşı yapılan ihtilal hareketinden haberdar olduğu hatta bu ihtilali desteklediği istikametinde yabancı basında lisana getirilen argümanlar da epey çarpıcıdır. Rus generali Mihail Aleksandroviç Hzenkampf’ın 1908’de yayımlanan anılarında ise Yusuf İzzeddin Efendi’nin, 28 Ekim 1877’de Çar II. Aleksandır Nikolayevic’e yazdığı mektupta Sultan II. Abdülhamid yerine tahta çıkmasına yardım etmesi karşılığında Doğu’da Rus çıkarlarını koruyacağı ve barış içinde olacağı tarafında iş birliği teklif ettiğinden de bahsedilmektedir. Bu ağır argümanları daha ileri götüren general kelam konusu mektubun da Rus Genelkurmay Arşivi’nde bulunduğunu kaydetmesi son derece değerlidir. Bu türlü bir mektup şayet varsa bulunup yayınlanması ve tarihi gerçeklerin aydınlatması da elbette yerinde olacaktır.
Babası Sultan Abdülaziz periyodunun ışıltılı günleri geride kalan Yusuf İzzeddin Efendi için otuz üç yıl devam edecek uzun ve sessiz bir devir başlar. Amcasının oğlu Sultan II. Abdülhamid vaktinde (1876-1909) Yusuf İzzeddin Efendi de öbür şehzadeler üzere sıkı bir nezaret altında ömrünü sürdürür. Bu yıllarda Yusuf İzzeddin’in anne baba bir kardeşi Salih Sultan (1862-1941) ile sıklıkla bir ortaya geldiği eşi Ahmet Zülküf Paşa’nın da yakın etrafından olduğu görülmektedir. Bununla birlikte Yusuf İzzeddin Efendi’nin kardeşi olmasına karşın Abdülmecid Efendi hakkında Yıldız Sarayı’na jurnal vermiş, İttihatçılar’la da ilgi kurmuş onlara kimi vakit maddi takviye de sağlamıştır. Doğduğundan beri iktidar hayalleri kuran şehzade sık sık gelecekten haber verdiğini söyleyenlerin cifr oyunlarına alet olmaktan da kurtulamamıştır. Terekesinden çıkan evraklar ortasında cifr ile ilgili yazışmalar dikkat caziptir.
VELİAHT YUSUF İZZEDDİN
27 Nisan 1909’da Sultan II. Abdülhamid’in tahttan indirilerek yerine Sultan V. Mehmed Reşad’ın getirilmesiyle Yusuf İzzeddin Efendi veliaht-ı saltanat sıfatını alır ve Dolmabahçe Sarayı’ndaki Veliaht Dairesi kendisine tahsis edilir. Bu tarihten itibaren vefatına kadar 7 sene süren veliahtlığı boyunca hükümet ve bilhassa İttihatçılar Yusuf İzzeddin Efendi’yi etrafına yerleştirilen yaver ve teşrifatçılarla nezaret ve kontrol altında tutmaya çalışmış hatta bu hususta ileri giderek kiminle görüşüp görüşmeyeceğine kadar müdahale etmişlerdir.
Yusuf İzzeddin Efendi veliahtlık yıllarında çeşitli resmî merasimler, davet ve kabuller, yurtiçi ve yurtdışı seyahatlerde bulunur. Sultan Reşad ve maiyetinde devlet adamlarıyla birlikte Hereke, Bursa, İzmit, Edirne seyahatlerinde yer alan Yusuf İzzeddin Efendi, Temmuz 1915’de savaş devam ederken Çanakkale cephesini ziyaret eder. Yusuf İzzeddin Efendi veliahtlığıyla birlikte devleti ve padişahı temsilen görevlendirilerek çeşitli vakitlerde İngiltere, Fransa, Almanya, Sırbistan, Romanya, İtalya ve Bulgaristan’a resmi ziyaretler yapar. İngiltere Hükümdarı VII. Edward’ın cenaze merasiminde Osmanlı padişahı ismine yer almak için Londra’ya giden veliaht Yusuf İzzeddin, Osmanlı tarihinde birinci kere veliaht sıfatıyla yurt dışında resmi bir merasime katılmıştır.
Sarsıntılı bir ruh hali
Sultan Abdülaziz’in çok erken yaşta tahta hazırladığı hatta bu konuda teamüllerin dışına çıktığı şehzade Yusuf İzzeddin Efendi, evvel babasının tahttan indirilmesi ve kuşkulu bir halde vefatıyla altüst olan geleceği, eşi Çeşmiahu Hanım ve oğlu şehzade Mehmed Bahaeddin’in vefatlarının ıstırabı İttihatçılar tarafından adeta çepeçevre sarılan hayatı onda inişli çıkışlı bir ruh hali yaratmıştır. Kanser hastalığına yakalandığı ve bu sebepten İttihatçılar’ın bu hastalığı mazeret ederek onu veliahtlıktan ıskat edecekleri vehmine kapılmasıyla ruhi buhranları artar. 1912’de tedavi için Avrupa’ya giden şehzade, Balkanlar’da savaş durumunun çıkmasıyla İstanbul’a dönmek zorunda kalır. Tedavisi yarım kalan Yusuf İzzeddin sistemsiz bir ömür sürmesi ve günden güne ruhsal rahatsızlığının artmasıyla birlikte etrafından sıhhati ve veliahtlığıyla ilgili teminat mektupları almaktan geri durmaz. Sarsıntılı bir ruh halinde olan Yusuf İzzeddin Efendi yarım kalan çeşitli intihar teşebbüslerinde de bulunur.
Bıraktığı iki mektup
1 Şubat 1916 günü Yusuf İzzeddin Efendi, Aksaray Pertevniyal Valide Sultan Camii’nde metfun olan oğlu ve eşinin mezarlarını ziyaret ettikten sonra Zincirlikuyu Köşkü’nde sol kol bileğini ustura ile keserek hayatına son verir. Tüm müdahaleye karşın o esnada vefat eden veliaht gerisinde bıraktığı iki mektupta intihar ettiğini açıkça söz etmektedir. Veliahdın naaşını inceleyen tabip heyetinin görüşü ve yapılan soruşturma sonucunda de olayın intihar olduğuna kanaat getirilmiştir. Yusuf İzzeddin Efendi’nin naaşı 2 Şubat 1916 günü düzenlenen merasimle ve Ayasofya Camii’nde kılınan cenaze namazının akabinde dedesi II. Mahmud Türbesi’ne defnedilir.
Son devir Osmanlı şehzadeleri içinde en güçlü olan Yusuf İzzeddin Efendi’nin dükkanları, çiftlikleri, kasır ve köşkleri bulunmaktaydı. Bunlar ortasında Çamlıca Köşkü, Zincirlikuyu Köşkü, Çavuşbaşı ve Hekimbaşı çiftlikleri sayılabilir. Kendisinin vefatıyla birlikte arkasında kalan Hatice Şükriye Sultan, Mehmed Nizameddin Efendi, Mihriban Mihrişah Sultan olmak üzere üç çocuğunun şimdi yaşları küçük olduğu için olduğu için ailesine bir vasi atanmış ve vasinin kontrolünü de kardeşi Abdülmecid Efendi üstlenmiştir.
Yusuf İzzeddin Efendi’nin ikbal, idbar ve intihara uzanan 68 yıllık ömrünü mevzu alan biyografik kitap tıpkı vakitte Sultan Abdülaziz, Sultan II. Abdülhamid ve Sultan Mehmed Reşad bölümlerini, yaşanan siyasi, toplumsal olayları da ele almasıyla yakın tarihe kaynaklık etmektedir.