Kıbrıs Barış Harekatı’nın 48. Yılı: Harekat Öncesi ve Sonrasında Yaşananları Sizler İçin Derledik…

Kıbrıs Cumhuriyeti, Türkiye, Yunanistan ve İngiltere ile Kıbrıs Türkleri ve Rumlar ortasında 1959’da imzalanan Zürih ve Londra mutabakatlarıyla kuruldu. Muahedede imzası olan Türkiye, Yunanistan ve İngiltere, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin garantör devletleri oldu.

Uluslararası antlaşmalar uyarınca ve Türkler ve Rumlar ortasındaki paydaşlık temelinde, 1960’ta kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti Anayasası’nda iki halka eşit siyasi hak ve statü verildi.

Rum tarafı, İştirak Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla Kıbrıs Türklerini devlet kurumlarından uzaklaştırma, Ada’daki varlıklarını sonlandırma ve Ada’nın Yunanistan’a bağlanması (Enosis) yolunu açmaya yönelik faaliyetlerini sürdürdü.

Kıbrıs Cumhuriyeti, Kıbrıslı Rumların tek taraflı güç kullanımıyla Anayasa’yı feshetmelerinin akabinde 1963’te fiilen son buldu.

Rumlar, Enosis’e ulaşma gayesiyle silahlanarak, Yunanistan’ın da dayanağıyla, 1963-1974 yılları ortasında Kıbrıs Türklerine karşı baskı, zulüm ve ambargoyu durmaksızın devam ettirdi.

Kıbrıs Türklerinin, iştirak devletinin idaresinden uzaklaştırılmalarının akabinde Rumlar ortasında fikir ayrılıkları başladı.

Terör örgütü EOKA mensupları ortasındaki görüş ayrılıkları, Türkiye’nin müdahalesinden telaş eden ve Kıbrıs Türklerini ekonomik yoldan bitirmeyi dileyen Rum başkan Makarios ve daha süratli sonuç alınmasını isteyen eski cuntacılardan oluşan EOKA-B mensuplarının karşı karşıya gelmesine sebep oldu.

EOKA başkanı Nikos Sampson, Yunan cuntasının takviyesiyle 15 Temmuz 1974’te Kıbrıs’ı Yunanistan’a bağlamak emeliyle Makarios’a karşı darbe yaptı ve iktidarı ele geçirdi. Yapılan darbeyle Kıbrıs’ın egemenliğine ve toprak bütünlüğüne kastedildi.

Türkiye, darbenin akabinde 1960 Garanti Antlaşması uyarınca birinci evrede diplomatik teşebbüsleri önceledi.

Bu konuda 17-18 Temmuz 1974’te Türkiye ile İngiltere ortasında darbenin akabinde yapılabilecek teşebbüslere ait Londra’da görüşmeler de yapıldı.

Görüşmelere garantör ülke olarak Yunanistan da davet edilirken Atina’daki cunta idaresi görüşmelere katılmadı.

Dönemin Başbakanı Bülent Ecevit ile İngiltere Dışişleri Bakanı James Callaghan ortasındaki görüşmelerde İngiltere’ye ortak müdahale teklifinde bulunuldu.

Başbakan Ecevit ve Yardımcısı Necmettin Erbakan, İngiltere’nin olumsuz yanıt vermesi üzerine, garantörlük hakkını kullanarak ve Ada’daki Türklerin güvenliğini de dikkate alarak 20 Temmuz 1974’te Kıbrıs Barış Harekatı’nın başlaması kararını aldı.

Harekat, dünyaya Ecevit’in yaptığı tarihi, ‘Biz aslında savaş için değil, barış için ve sırf Türklere değil, Rumlara da barış getirmek için Ada’ya gidiyoruz.’ kelamlarıyla duyuruldu.

Barış harekatıyla Kıbrıs’ın Yunanistan’a ilhakının önüne geçilirken Kıbrıs Türk halkının güvenliği ve varlığı garanti altına alındı.

Türkiye, 20 Temmuz 1974’te Birleşmiş Milletler Güvenlik Kurulunun (BMGK) 353 sayılı kararı ile İngiltere ve Yunanistan’a ‘barışın yine tesisini sağlamak üzere müzakerelere başlama’ davetinde bulundu ve 22 Temmuz 1974’te harekatı durdurdu.

Daha sonra garantör ülkeler bir ortaya gelerek Kıbrıs sıkıntısının tahlili için görüşmelere başladı.

25 Temmuz 1974’te toplanan 1. Cenevre Konferansı, 30 Temmuz 1974’te imzalanan Cenevre Deklarasyonu ile son buldu.

Deklarasyonda, Yunanistan ve Rumlar tarafından işgal edilen Türk anklavlarının (bölgelerinin) ivedilikle boşaltılması ile Ada’da barışın ve anayasal tertibin yine tesisini teminen dışişleri bakanları ortasında müzakerelere devam edilmesi öngörüldü.

Öte yandan deklarasyonla Ada’da Kıbrıs Türk toplumu ile Kıbrıs Rum toplumu olmak üzere iki özerk idarenin mevcudiyeti ilkesel olarak tanındı.

Konferansın 8 Ağustos’ta başlayan ikinci evresinde, Yunanistan, Ada’da yeni anayasal nizamın kurulmasına yönelik tüm teklifleri reddetti ve anayasaya ait varılacak bir uzlaşma için Türk birliklerinin geri çekilmesini ön şart olarak ileri sürdü.

Ayrıca ikinci toplantıya kadar Rum ve Yunan askerlerinin Türklerin bulunduğu bölgeden çekilmeleri gerekiyordu lakin çekilmedikleri üzere ataklar da sürdü.

2. Cenevre Konferansı görüşmelerinden de bir sonuç çıkmayınca 14 Ağustos’ta ‘Ayşe tatile çıksın’ parolasıyla Kıbrıs Barış Harekatı’nın ikinci evresi başladı ve 16 Ağustos’ta ateşkes ilan edildi.

Türkiye’nin başlattığı harekat muvaffakiyetle sonuçlanırken Ada’da yaşayan Kıbrıs Türk halkının güvenliği de sağlandı ve Ada’ya barış hakim oldu.

İkinci harekat sırasında geri çekilen Rum askerleri, geçtikleri Türk köylerini yakarak silahsız insanları katletti. Toplu katliamlar, katliam çukurları ve mezarlar, harekatın bitiminde ortaya çıkarıldı.

Kıbrıs Barış Harekatı sırasında, Türk ordusu 498 şehit verirken Kıbrıs Türk tarafı ise 70’i mücahit, 270 kişiyi kaybetti. Kıbrıs Türkleri genel olarak ise 1672 şehit verdi.

Kıbrıs’ta mevcut hudutların çizilmesine imkan sağlayan harekatın çabucak ertesine Kıbrıslı Türkler, 1 Ekim 1974’te Otonom Kıbrıs Türk İdaresi’ni kurdu.

Ardından Kıbrıs Türklerinin devlet yapısını kökleştirme, anayasa yapma ve çok partili sisteme geçme üzere deneyimler yaşadığı Kıbrıs Türk Federe Devleti (KTFD) 13 Şubat 1975’te ilan edildi.

KTFD Meclisi, 15 Kasım 1983’te oy birliğiyle aldığı bir kararla Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin (KKTC) kurulduğunu ilan etti.

Kıbrıs problemine tahlil bulma hedefli müzakereler KKTC’nin kurucu Cumhurbaşkanı Rauf Denktaş ile devrin Rum başkanı Glafkos Klerides ortasında Haziran 1968’de Beyrut’ta yapılan görüşmelerle başladı.

Dönemin BM Genel Sekreteri Kofi Annan, 2002’de ‘Annan Planı’ olarak da bilinen ‘Kıbrıs Problemine Kapsamlı Tahlil Temeli’ dokümanını ortaya koydu.

Denktaş ve o zamanki Rum başkan Tasos Papadopulos, ‘Annan Planı’ çerçevesinde çeşitli görüşmeler yaptı ve plan 24 Nisan 2004’te iki tarafta referanduma sunuldu.

Rum halkının yüzde 75,83’ü planı reddederken Kıbrıs Türk tarafı yüzde 64,91 çoğunlukla plana ‘evet’ dedi.

Buna rağmen referandumun çabucak sonrasında 1 Mayıs 2004’te Rum idaresi, Ada’daki öbür ortak olan Kıbrıs Türkleri yok sayılarak ‘Kıbrıs Cumhuriyeti’ ismi altında Avrupa Birliği’ne tam üye yapıldı.

İsviçre’nin Crans Montana kentinde 28 Haziran 2017’de tekrar başlayan ve yaklaşık 10 gün ağır biçimde devam eden müzakereler garantör ülkeler Türkiye, Yunanistan ve İngiltere’nin de iştirakiyle yapıldı.

Son olarak 27-29 Nisan 2021’de Cenevre’de BM öncülüğünde, garantör ülkelerin de iştirakiyle gayriresmi Kıbrıs konferansı gerçekleştirildi.

Konferansta, KKTC Cumhurbaşkanı Ersin Tatar, BM Genel Sekreteri Antonio Guterres’in de ‘Yeni fikirlerle gelin’ davetine uyarak Kıbrıs’ta kalıcı barış için 6 unsurluk teklif sundu.

Önerinin birinci unsurunda, Kıbrıslı Türkler ve Rumların eşit memleketler arası statüsünün ve hâkim eşitliğinin garanti altına alındığı bir kararın BM Güvenlik Kurulunda kabul edilmesi için Genel Sekretere inisiyatif alma daveti yer aldı.

Türk tarafı yarım asrı aşkın müddettir müzakere edilen ve bir sonuç alınamayan federasyon modelinin tersine yeni tahlil teklifini kayıtlara geçirirken Rum tarafının konferansa hazırlıksız geldiği ve uzlaşmaz halinde ısrarcı olduğu görüldü. Böylelikle gayriresmi Kıbrıs konferansı, taraflar ortasında ortak yer olmaması sebebiyle sonuçsuz kaldı.

Tarihsel süreçte, Rum tarafı her kezinde çeşitli sebeplerle içinde BM tekliflerinin de bulunduğu tahlile yönelik adımları reddetti ya da kabul edilmesi mümkün olmayan ön kurallar ortaya koydu.

Böylelikle, Kıbrıs’ta 50 yılı aşkın müddettir devam eden müzakere sürecinde, Türk tarafının yapan rolüne karşın, Rum tarafının uzlaşmaz hali nedeniyle bir sonuca varılamadı.

KKTC’de Ekim 2020’de cumhurbaşkanı seçilen Ersin Tatar, Türkiye’nin desteklediği hâkim eşitliğe dayalı, yan yana ve iş birliği içerisinde yaşayan ‘iki devletli çözüm’ modelini savunuyor.